dae

Mofers

Aanwiezendj veurnaamwaord

Lemma

dae /dɛ́:/

1. (inkelvaad, nominatief, distaal) verwies nao 'n zaak of e veurwerp det grammatikaal mannelik is en zich neet drek inne ómgaeving, d'n tied of de gedachte bevindj

   Zuus toe daen tore dao-achter ouch?

2. (inkelvaad, nominatief, distaal) verwies nao get det es bekindj vróngerstèldj wuuert

   Dae wage van Jan höbbe ze nao de sloop gebrach.

Aafbraeking

• dae

Vermeljing

• Bakkes, Pierre: Mofers Waordebook, Stichting Mofers Waordebook (2007); p. 95.

Grammaer

't Gebroek vanne liaisonvorm is aafwèsselendj. Sómmige spraekers gebroeke "daen" mit sleiptoean in edere val wo liaison mitte dht-klinkerregel optruuedj; anger spraekers daotaengen haje vas aan e naamvalsóngersjied wobie "dae" mit sleiptoean de vorm inne nominatief es en "daen" mit stoeattoean de vorm innen akkuzatief-datief.

Naeve "dae" kwaam historisch nag 't waord "gene" veur. Dinkelik waerdje "dae" gebroek veur zake die boeten 't zich zeen en "gene" veur wiejer-eweggelaenge zake die waal nag in 't oug loge.

Veur naodrök te ligke kan m'n 't aanwiezendj veurnaamwaord kómbinere mit 'n ónbestump veurnaamwaord (döks versterk mit e biewaord): Daen eine miens dao, kins toe dem?

't Biebehuuerendj biewaord van "dae" is "dao" (ajerwèts: "daw").

De vörm mit thornversjuving zeen betrèkkelik zeldjzaam; meis blief de d- stumhöbbendj aangezeen 't aanwiezendj veurnaamwaord meis benaodrök is.

Taofel

distaal		mannelik		vrouwelik		ónziejig		mieëvaad
		radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison
nominatief	sjrif	dae	(daen)	die		det		die
	IPA	/dɛ́:/	(/dɛ́:n/)	/dì:/		/dæt/	/dæd/	/dì:/
akkuzatief datief	sjrif	daen		die		det		die
	IPA	/dɛ̀:n/		/dì:/		/dæt/	/dæd/	/dì:/
spatiaal	sjrif	†gene	†genen	†geen		†gee	†geen	†geen
	IPA	/ʝé:ne/	/ʝé:nen/	/ʝè:n/		/ʝé:/	/ʝé:n/	/ʝè:n/
distaal mit thornversjuving		mannelik		vrouwelik		ónziejig		mieëvaad
		radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison
nominatief	sjrif	tae	(taen)	tie		tet		tie
	IPA	/tɛ́:/	(/tɛ́:n/)	/tì:/		/tæt/	/tæd/	/tì:/
akkuzatief datief	sjrif	taen		tie		tet		tie
	IPA	/tɛ̀:n/		/tì:/		/tæt/	/tæd/	/tì:/
proximaal		mannelik		vrouwelik		ónziejig		mieëvaad
		radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison
nominatief	sjrif	deze	dezen	dees		dit		dees
	IPA	/dé:ze/	/dé:zen/	/dè:s/	/dè:z/	/dɪt/	/dɪd/	/dè:s/	/dè:z/
genitief	sjrif	†deze	†dezen	†dezer		†deze	†dezen	†dezer
	IPA	/dé:ze/	/dé:zen/	/dé:zer/		/dé:ze/	/dé:zen/	/dé:zer/
proximaal mit thornversjuving		mannelik		vrouwelik		ónziejig		mieëvaad
		radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison
nominatief	sjrif	teze	tezen	tees		tit		tees
	IPA	/té:ze/	/té:zen/	/tè:s/	/tè:z/	/tɪt/	/tɪd/	/tè:s/	/tè:z/
genitief	sjrif	†teze	†tezen	†tezer		†teze	†tezen	†tezer
	IPA	/té:ze/	/té:zen/	/té:zer/		/té:ze/	/té:zen/	/té:zer/

Raod

Bakkes sjrief eine kieër innen akkuzatief daern; det mót 'nen tikfaeler gewaes zeen.

In anger spraoke

[1]

Arabisch: ذلك(ar:) Bengaals: ও(bn:) Fins: tuo, se Frans: ce, cet Hindi: वह(hi:) Ieslandjs: sá(is:) Ingels: that Japans: これ(ja:), あれ(ja:), それ(ja:)

Koreaans: 그(ko:) Nederlandjs: die(nl:) Pruus: jener Russisch: тот(ru:) Sjinees: 那(zh:), 那個(zh:) Spaans: ese, aquel Viëtnamees: ấy(vi:) Zweeds: den, denna(sv:), den där

Betrèkkelik veurnaamwaord

Lemma

dae /dɛ́:/

1. (inkelvaad, nominatief, distaal) verwies nao 'n óngerwerp, e veurwerp of 'n veurzitselveurwirp det nanneet gans bekindj is en fungeert es 'n aankóndiging vanne te kómme bepaoling

   Is det dae miens dao dae dich bestaolen haet?

Aafbraeking

• dae

Grammaer

De liaisonvorm wirk hie op 'n saortgelieke meneer es bie 't aanwiezendj veurnaamwaord. De vrouwelike en mieëveljige vorm is "die"; de ónziejige vorm is "det".

Es betrèkkelik veurnaamwaord wuuert "dae" op vandaag bepirkdjer gebroek. Döks wuuert 't allewiel vervange door "waat", mit naam wen 't betrèkkelik veurnaamwaord neet 't óngerwerp vanne biezats is:

• es óngerwerp: Dae paol dae dao steit guuef aan wie groeat de wei is. of (minder algemein) Dae paol waat dao steit guuef aan wie groeat de wei is.
• es veurwerp: Dae paol waas toe dao inne gróndj huits is sjeif. of (ajerwèts) Dae paol dae(n)s toe dao inne gróndj huits is sjeif.

Es verwiezing nao ónverneumdje plaatsen en tied wuuert "dae" noeatj gebroek; daoveur gebroek me "dao"/"wo" (bie plaatse) en "det"/"wen"/"wie"/"worop".

Mirk op det 't betrèkkelik veurnaamwaord dökker veurkump mit e bestump lidwaord van saortgelieke vorm: Die vrouw die dao löp haet mich neet gezeen.

Verveuging

		voogwaord		persoean
vrie	sjrif	dae
	IPA	/dɛ́:/
2 iv.	sjrif	daes		te se
	IPA	/dɛ́:s/		/(t)e/
2 mv.	sjrif	daetj		g'r
	IPA	/dɛ́(:)c/		/çe̽r/

Lidwaord

Lemma

dae /dɛ́: ~ dɛ̽/

1. geit veuraaf aan e zelfstenjig naamwaord veur aan te gaeve det:
   1. de verweze zaak al verneump is

      Dae pries höbbe ze sjoean biegehaoldj toe!

      Koos geit aldaags mit Flupke wanjele. Det is de leefsten hóndj dae besteit.

   2. nag later inne zats wuuert oetgelag of

      Dae stoep veur dien hoes mót 'ns gekaerd waere.

   3. vróngerstèldj bekindj is

      't Kestieël is 'n huuegdjepuntj in Mofert.

2. geit veuraaf aan e zelfstenjig naamwaord en wuuert oetgebrèdj mit 'nen óngergesjikdje biezats veur aan te gaeve det 't zelfstenjig naamwaord in dae biezats oetgelag wuuert

   Dae geis waas toe gezeen mèns te höbbe besteit gaar neet!

3. geit veuraaf aan 'n zaak of veurwerp wovan mer einen is (oppe zelvendjen tied)

   De keuning is neet biezunjer geleef in 't dörp.

   Die zón brandj somers hieël werm.

4. wuuert gebroek veur 'ne superlatief of e rangtèlwaord det huuert bie e zelfstenjig naamwaord veur 't zatsdeil in te boewe

   Alfons is de bèste man waat betröf witgood.

   Doe bös d'n ieëste miens in Mofert dae det oeatj gezag haet, wörkelik waor.

5. wuuert gebroek veur e bieveugelik naamwaord of e rangtèlwaord veur 't te substantivere (veur zelfstenjig gebroek)

   Ich waas d'n aadste in mien klas.

   Geer zeentj de twieëdje die aangekómmen is.

   Wils toe dae nujen of daen ajen höbbe?

6. wuuert gebroek veur e zeker veurbeeldj van e zelfstenjig naamwaord det gemeinelik 't bekindjste of meis-veurkómmendje is

   In 't ganse landj dinke ze dao anges d'reuver es tich.

   Wach mer effekes toetten aovendj; dan zeen v'r waal wiejer.

7. gebroek veur e liefdeil van emes dae al verneump is

   Die höbbe Bart vol oppe kop willen houwe, mer hae wós nag weg te kómme dao.

   Mich pits get oppen erm.

8. (ajerwèts) wuuert gebroek veur veurnamen in neutraal spraokgebroek

   Dae Frits is allang doead.

9. wuuert gebroek veur e zelfstenjig naamwaord veur aan te gaeve det 't óm 'n ganse kattegorie geit (meis wuuert hie e mieëvaad gebroek)

   De paw is e sierlik bieës. > Pawwe zeen sierlike bieëster.

Aafbraeking

• dae

Variaasje

• (onbenaodrök) de
• (onbenaodrök, mit liaison) d'n
• †d'r, †t'r

Aafleijinge

• daezelvendje

Verwantje wäörd

• hae

Vermeljing

• Bakkes, Pierre: Mofers Waordebook, Stichting Mofers Waordebook (2007); p. 95.

Grammaer

Wie alle beklemtoeandje lidwäörd nump 't gebroek aaf en wuuert t'r ummer mieë vervange doren ónbeklemtoeandje vorm "de" (liaison: d'n). Dit kump aevel neet veur in kónstruksjes mit e betrèkkelik veurnaamwaord: !De miens dae dao löp ... is verkieërd en mót zeen Dae miens dae dao löp ....

Opvolgendj aan e veurzitsel wuuert 't bepaoldj lidwaord meis samegetroch: in + dae = inne, wie Zie zote mit veer man gezellig inne keuke te kwebbele.

De liaisonvorm wirk hie op 'n saortgelieke meneer es bie 't aanwiezendj veurnaamwaord.

't Lidwaord veur name, wie dae Jan en die Toos, kump ummer minder veur en kan es ajerwèts gezeen waere.

Mirk op det 't beklemtoeandj bestump lidwaord döks veurkump mit e betrèkkelik veurnaamwaord van saortgeliek vorm: Die beuk die dao ligke zeen neet van mich.

Verbuging

		mannelik		vrouwelik		ónziejig		mieëvaad
		radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison
ónbenaodrök	sjrif	de	d'n	de		't		de
		†d'r
	IPA	/də/	/dən/	/də/	/d/	/ət/	/əd/	/də/	/d/
		/dər/
gróndjvorm	sjrif	dae	(daen)	die		det		die
	IPA	/dɛ́:/	(/dɛ́:n/)	/dì:/		/dæt/	/dæd/	/dì:/
akkuzatief datief	sjrif	daen		die		det		die
	IPA	/dɛ̀:n/		/dì:/		/dæt/	/dæd/	/dì:/
nao veurzitsel	sjrif	†g'ne	†g'nen	†g'n		†ge	†g'n	†ge †g'n
	IPA	/ɣənə/	/ɣənən/	/ɣən/		/ɣə/	/ɣən/	/ɣ(ə)/ /ɣən/
mit thornversjuving		mannelik		vrouwelik		ónziejig		mieëvaad
		radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison	radikaal	liaison
ónbenaodrök	sjrif	te	t'n	te		't		te
		†t'r
	IPA	/tə/	/tən/	/tə/	/t/	/ət/	/əd/	/tə/	/t/
		/tər/
gróndjvorm	sjrif	tae	(taen)	tie		tet		tie
	IPA	/tɛ́:/	(/tɛ́:n/)	/tì:/		/tæt/	/tæd/	/tì:/
akkuzatief datief	sjrif	taen		tie		tet		tie
	IPA	/tɛ̀:n/		/tì:/		/tæt/	/tæd/	/tì:/

In anger spraoke

[1]

• Frans: le, l'
• Ingels: the^(en:)
• Nederlandjs: de^(nl:)
• Pruus: der
• Spaans: el
• Zweeds: -en, den

Persuuenlik veurnaamwaord

Lemma

dae /dɛ́: ~ dɛ̀:/

1. (synoniem) anger waord veur hae

Raod

"dae" is 'nen algemeine vorm veur "hae". Dao is gènne liaisonvorm.

't Waord wuuert normaal sleiptuuenig oetgespraoke, meh de vorm mit stoeattoean kump veur in opsomminge, wie dae~ en dae~ en dae\: Det is meh baeter det dem zie moder doead is, went det is allewiel mèlk 'nt gaon haole bie dae en dae dae.

Aafbraeking

• dae

Verwantje wäörd

• zien, ziene

Taofel

		inkelvaad						mieëvaad
		1e pers.	2e pers.	↑2e pers.	3e pers. m.	3e pers. v.	3e pers. ó.	1e pers.	2e pers.	3e pers.
nom.	sjrif	ich ↓iche	doe	geer	hae dae	het det die ↑zie	det	veer	geer	zie die
	IPA	/ɪç/ /ɪçe/	/dú:/	/ʝé:r/	/hɛ́:/ /dɛ́:/	/hæt/ /dæt/ /dì:/ /zí:/	/dæt/	/vé:r/	/ʝé:r/	/zí:/ /dì:/
acc.	sjrif	mich	dich tich	uch	dem 'm			ós	uch	häör
	IPA	/mɪç/	/dɪç/ /tɪç/	/øç/	/dæ̀m/ /ə̽m/			/ʊs/	/øç/	/hœ́:r/
↑loc.	sjrif	mienentj	dienentj	eurentj	zienentj			ozentj	eurentj	häörentj
	IPA	/mí:neɲ̊c/	/dí:neɲ̊c/	/ø̀:reɲ̊c/	/zí:neɲ̊c/			/ó:zəɲ̊c/	/ø̀:reɲ̊c/	/hœ́:reɲ̊c/
†dat.	sjrif	meer m'r	deer teer d'r t'r	uch	dem hem 'm			ós	uch	häör
	IPA	/mé:r/ /mə̽r/	/dé:r/ /té:r/ /də̽r/ /tə̽r/	/øç/	/dæ̀m/ /hæ̀m/ /ə̽m/			/ʊs/	/øç/	/hœ́:r/
nom. enc.	sjrif	'ch	toe te se ↓de	g'r	d'r t'r	't		v'r	g'r	ze
	IPA	/ə̽x/	/tú:/ /tə/ /sə/ /də̽/	/ɣə̽r/	/də̽r/ /tə̽r/	/ə̽t/		/və̽r/	/ɣə̽r/	/zə/
refl.	sjrif	michzelf	dichzelf	uchzelf	zichzelf			ószelf	uchzelf	zichzelf häörzelf
	IPA	/mɪçz̥æ̀le̽f/	/dɪçz̥æ̀le̽f/	/øçz̥æ̀le̽f/	/zɪçz̥æ̀le̽f/			/ʊz̥æ̀le̽f/	/øçz̥æ̀le̽f/	/zɪçz̥æ̀le̽f/ /hœ́:rzæ̀le̽f/